Universiteitsbibliotheek Utrecht digitaliseert oudste gedrukte boeken

Maar liefst ca. 900 boeken bezit de UB Utrecht die zijn gedrukt tussen 1450 en 1500, de eerste decennia van de boekdrukkunst in Europa. Deze zogenoemde incunabelen of wiegendrukken (boeken gedrukt vóór 1501) gaan de komende jaren allemaal gedigitaliseerd worden.

Ook worden de beschrijvingen ervan verbeterd en verrijkt, met bijzondere aandacht voor de materiële kenmerken van elk afzonderlijk boek zoals de boekband, aantekeningen en vroegere eigenaren die hun naam in het boek hebben geschreven. Het project is begin 2025 gestart en de eerste scans staan inmiddels online.

Digitaal toegankelijk

Om de collectie beter beschikbaar te maken voor onderwijs en onderzoek, wordt zowel bij het scannen als het beschrijven speciale aandacht besteed aan unieke kenmerken van elk afzonderlijk boek. Andrea van Leerdam, conservator gedrukte werken: “In de eerste decennia van de boekdrukkunst leken gedrukte boeken nog sterk op handschriften, en daarom zijn ze stuk voor stuk uniek. Er werden bijvoorbeeld met de hand aantekeningen of decoraties in toegevoegd. Boekbanden werden vaak speciaal voor de koper gemaakt, dus die zijn ook allemaal verschillend. Dat soort bewerkingen voor en door vroege bezitters zeggen veel over de leescultuur destijds, en over hoe gedrukte boeken als nieuw medium omarmd werden.”

De boeken worden in de Universiteitsbibliotheek bladzijde voor bladzijde en van alle kanten gescand, zodat bijvoorbeeld ook de boekband en de dikte van het boek goed te zien zijn. De scans zijn dankzij IIIF, de internationale standaard voor het uitwisselen van digitale beelden, eenvoudig te gebruiken en te delen. Bovendien wordt de tekst van ieder boek via automatische tekstherkenning (OCR) als full-text beschikbaar gesteld. Ook is de UB gestart om de incunabelen per stuk te beschrijven in de internationale database Material Evidence in Incunabula, met hulp van stagiairs. Het streven is om de scans en catalogusbeschrijvingen van alle 900 incunabelen in 2027 klaar te hebben.

Oudste UB-bezit

De UB Utrecht bezit een van de grootste collecties incunabelen in Nederland – alleen de KB en Museum Huis van het Boek hebben er meer. Vele behoren tot het oudste bezit van de Utrechtse bibliotheek en worden al vermeld in de eerste catalogus, uit 1608. Deze boeken waren oorspronkelijk onderdeel van de collecties van de middeleeuwse kloosters en kapittelkerken in Utrecht. Bijzonder is dat veel van de boeken nog in een oude band, uit de 15de of 16de eeuw, zitten.

Bijzonder is ook dat zo’n 30 incunabelen in de collectie zijn gedrukt in Utrecht. Daar stond in de jaren 1470 een van de eerste drukpersen in de noordelijke Nederlanden. De oudste gedateerde druk in het Nederlandse taalgebied rolde in 1473 van de pers in Utrecht bij drukkers Nicolaus Ketelaer en Gerardus de Leempt.

Ook na 1608 zijn er nog incunabelen aan de collectie toegevoegd. Bijvoorbeeld als onderdeel van de Limburgse kloostercollecties van handschriften en oude drukken die halverwege de 19de eeuw vanuit Maastricht in de UB Utrecht terechtkwamen, en als onderdeel van de franciscaanse collectie Thomaasse die de UB in 1971 verwierf.