Voor het boek ‘Tussen Zwaansteeg en Achterom’ bracht Bert Poortman 396 stegen uit de Utrechtse oude stad in kaart. Na drie jaar observeren en schrijven is het stegenboek klaar om gepresenteerd te worden.
Het laatste onderzoek naar de Utrechtse stegen dateert uit 1987. Ruim dertig jaar later vond amateurhistoricus Bert Poortman het tijd om hier nieuw licht op te laten schijnen: “Vanuit de Commissie Cultureel Erfgoed van Oud-Utrecht wilden we dit onderzoek nog eens herhalen. We vroegen ons af wat er de afgelopen decennia veranderd is binnen onze stad en welke rol de stegen hierbij gespeeld hebben.”
Met deze vraag in het achterhoofd ging de 63-jarige Bert op pad. Zo bezocht hij de afgelopen drie jaar honderden stegen: “Allereerst kijk ik naar de toestand van de steeg. Hierbij let ik op de bestrating, de belichting en de staat van de panden. Ook kijk ik naar opvallende kenmerken, zoals bijvoorbeeld het gebruik van graffiti op de muren. Nadat ik dit allemaal genoteerd heb, maak ik een aantal foto’s van de steeg. Het komt trouwens ook weleens voor dat je helemaal niet in een steeg kunt komen, omdat deze is afgesloten. Dit is natuurlijk erg jammer.”
Met ruim acht kilometer bezit Utrecht het langste stegennetwerk van Nederland. Dit heeft volgens Bert alles te maken met de historie van de stad: “Het is niet verwonderlijk dat onze stad zoveel stegen heeft. Utrecht hoort namelijk bij de oudste steden van het land. In 1122 kreeg het al stadsrechten. Ten tijde van de middeleeuwen was de gehele structuur van een stad gericht op voetgangers. Straten hoefden helemaal niet breed te zijn. Wonen op een steeg was eeuwenlang heel gewoon voor de meeste inwoners van de stad. Utrechters hadden genoeg aan een kleine kamerwoning voor hun gezin.”
Deze manier van wonen veranderde in de zeventiende eeuw: “Door de groeiende welvaart nam de behoefte aan grotere woningen toe. Hier beschikte de stad echter niet over. Stegen veranderden hierdoor in straten met bredere wegen die geschikt waren voor huizen. In de eeuwen hierna gebeurde ook van alles wat invloed had op de stegen. Al deze verschillende periodes komen terug in het boek. Vandaag de dag is de oude stad een zeer gewilde woonwijk voor de mensen in Utrecht.”
De stegenstructuur valt Bert niet alleen op in Utrecht, maar ook over de grens: “Nu ik de structuur van de Utrechtse stegen ken, gaat dit me ook veel meer opvallen in het buitenland. Als je kijkt naar steden in Italië, Griekenland, Marokko of Egypte zie je dat deze stegencultuur enorm intact is gebleven. In Nederland zijn veel stegen echter verdwenen, omdat er ruimte moest komen voor auto’s en andere vervoersmiddelen. Dit is natuurlijk erg zonde, maar gelukkig hebben we ook nog heel veel stegen gehouden.”
Nadat Bert al het materiaal over de stegen verzameld had, besloot hij het te verwerken in een boek: “De grote lijn van het boek is gericht op de historie van alle stegen. Hoe zijn ze ontstaan en door de eeuwen heen veranderd? Stegen zijn er in allerlei soorten en maten. Zo beschrijf ik ook meerdere malen een hof, achterom of slop. Dit behoort ook tot de verzameling. Alle stegen van de oude stad staan erin.”
Door zijn onderzoek is Bert zijn fascinatie voor stegen sterk gegroeid: “De oude stad is een enorm gewaardeerd gedeelte van Utrecht. Je hebt er straten met winkels, kroegen, restaurants en uitgaansgelegenheden, maar er wonen ook nog altijd mensen. Dit gebeurt een beetje verborgen achter de voorgevels van de straten. Deze zijn allemaal verbonden door stegen. Bewoners kunnen hier midden in de stad hun plekje van rust vinden. Dit vind ik de charme van de stad.”
Op de vraag welke van alle honderden stegen het meest bijzonder is, antwoordt Bert: “Dat is een lastige keuze. Ik heb een aantal favorieten, zoals bijvoorbeeld de Reguliersteeg in het centrum van de stad. Het is een smalle steeg die enkel bedoeld is voor de benenwagen. Bewoners hebben er geen last van druk verkeer. Ze kunnen midden in de stad rustig wonen. Verder zijn de woninkjes in de steeg mooi opgeknapt en goed onderhouden. Echt een tip om eens doorheen te lopen!”
Het stegenboek ‘Tussen Zwaansteeg en Achterom’ zal op 13 december gepresenteerd worden. Bert is trots dat hij het eerste boek mag overhandigen aan een speciaal persoon: “Het eerste exemplaar zal overhandigd worden aan onze burgemeester Jan van Zanen. Op de voorkant van het boek zie je ook daadwerkelijk de Zwaansteeg. Op de achterkant staat de Achterom. Dit is ook een steeg in Utrecht. Tussen de Zwaansteeg en de Achterom staan alle stegen beschreven. Hierdoor is de naam van het boek ontstaan. Het is een dun boek van 160 pagina’s. Dit past ook weer mooi bij stegen die ook smal en bescheiden zijn.”
Gelijktijdig met het boek verschijnt er een Register van verdwenen stegennamen in Utrecht, een Stegenplattegrond van de stad Utrecht en het Stegenrapport Oude Stad Utrecht: “Op de plattegrond staan alle stegen genummerd, zodat mensen precies weten welke steeg zich waar bevindt. In het rapport valt van iedere steeg de beschrijving te lezen.”
De aanstaande presentatie is voor Bert een enorme opluchting: “Het voelt alsof ik een hele intensieve periode afsluit. Ik heb er veel tijd in gestoken en ben razend benieuwd hoe het boek ontvangen wordt. Ik verwacht veel herkenning bij de inwoners van Utrecht en tegelijkertijd kunnen ze ook veel van het boek leren. Hoe onze mooie stad geworden is zoals hij er nu uitziet.” (Frank van Ravenswaaij)
De presentatie van het stegenboek ‘Tussen Zwaansteeg en Achterom’ vindt plaats op vrijdag 13 december tijdens het Historisch Café van Oud-Utrecht in de Smeezaal van het Bartholomeus Gasthuis. De presentatie is gratis bij te wonen vanaf 17:00 uur.
