Zeldzame landschapstekeningen en hedendaagse werken tonen veranderende relatie tussen mens en natuur in Centraal Museum

Op 11 oktober opent Getekend, de Natuur - Een levende geschiedenis in het Centraal Museum. De thematische, transhistorische tentoonstelling onderzoekt de relatie tussen mens en natuur aan de hand van een omvangrijke en eeuwenoude collectie Utrechtse landschapstekeningen: de Atlas Munnicks van Cleeff. De viering van 650 jaar provincie Utrecht vormt een van de aanleidingen voor de tentoonstelling. 

Naast de prentencollectie bevat de tentoonstelling oude, moderne en hedendaagse werken van onder anderen Pieter Saenredam, Charley Toorop, Abel Rodríguez, Katherine Bradford en Piet Mondriaan. In de Annex is Broken Spectre (2022) van Richard Mosse te zien – de eerste vertoning van dit ambitieuze project in Nederland. Getekend, de Natuur bevat daarnaast recent verkregen aanwinsten van Ben Sledsens en Jan Rutgers van Niwael.

Bart Rutten, artistiek directeur Centraal Museum: 'Wij zijn enorm vereerd dat we zo’n grote selectie uit de collectie tekeningen van Munnicks van Cleeff aan onze bezoekers mogen tonen: deze topcollectie – die zelden toegankelijk is voor publiek – illustreert op bijzondere wijze hoe de mens zich de voorbije eeuwen tot de natuur heeft verhouden.'

Munnicks van Cleeff

De Atlas Munnicks van Cleeff bestaat uit ongeveer 1500 landschapstekeningen en -prenten, voornamelijk uit de zeventiende en achttiende eeuw, waarvan zo’n honderd werken in de tentoonstelling te zien zijn. De collectie – vernoemd naar de Utrechtse verzamelaar en arts Gerard Munnicks van Cleeff (1797-1860) – bevat gedetailleerde afbeeldingen van de provincie Utrecht en vormt een waardevol document voor de regionale geschiedenis. De atlas bevat werken van onder anderen Herman Saftleven, Nicolaas Wicart en Dirk Verrijk.

Geertje Dekkers, conservator Stadsgeschiedenis Centraal Museum: 'Getekend, de Natuur laat zien hoe de mens de natuur heeft bewonderd, benut en soms ook beheerst. Aan de hand van drie indringende thema’s ontrafelen we de steeds veranderende verhouding tussen mens en natuur. Met deze tentoonstelling nodigen we de bezoeker uit om zelf een oordeel te vormen over onze relatie tot de natuur.'

Angst voor de natuur

Getekend, de Natuur vertrekt in de zeventiende eeuw, toen er vooral angst heerste voor de natuur: mensen vreesden voor ziektes, natuurrampen en gevaarlijke dieren. In de zeventiende eeuw stierf ongeveer de helft van alle kinderen, zoals te zien op de recente aanwinst Portret van een meisje op haar doodsbed (1645) van Jan Rutgers van Niwael. Angst voor de dood leidde in die tijd tot wolvenjachten, tonen prenten van onder anderen Etienne Delaune. Door deze drijfjachten verdween de wolf uit Utrecht.

Als gevolg van noodweer stortte in 1674 een deel van de Domkerk in. De ruïnes die na deze ramp overbleven, zijn vastgelegd op oude tekeningen van Herman Saftleven. Ook Night Camp (2023) van Katherine Bedford bevat een vorm van natuurgeweld: de persoon op het schilderij staat tot zijn middel onder water terwijl op de achtergrond iets in brand lijkt te staan. Ook nu nog zorgen overstromingen en branden voor reële angsten. 

De natuur domineren

Het tweede thema binnen de tentoonstelling is de wens van de mens om te heersen over de natuur. Tijdens de Verlichting in de late zeventiende eeuw groeit het verlangen naar een door en voor de mens ingerichte wereld. Op kunstwerken uit de Atlas Munnicks van Cleeff en op schilderijen van onder anderen Jacob Maris en Charley Toorop zijn door mensen aangelegde molens, sloten, tuinen en fabrieken te zien – de mens past het landschap aan de eigen belangen aan. 

Onderdeel van de poging om de natuur te domineren, is onderzoek doen. Zo is er midden in de tentoonstellingszaal een levensgroot model van een paard te zien, ontworpen door de Franse arts Louis Auzoux. Het object werd in de negentiende eeuw gebruikt door studenten diergeneeskunde. In het nieuwe werk Entrusos en sus tierras (2024) laat Claudia Martínez Garay een keerzijde zien van onderwijs: de installatie is geïnspireerd op schoolboeken die een koloniale blik geven op het verleden van Zuid-Amerika.

De mens als onderdeel van de natuur

In de Romantiek, die begint aan het einde van de achttiende eeuw, herziet een deel van de mensen opnieuw zijn relatie tot de natuur: de biologische wetenschap bevestigt dat het menselijk bestaan verweven is met de natuur. De Utrechtse Peter Vos verbeeldt dit idee vrij letterlijk in zijn tekeningen van mens-dieren als Minotaurus (1969) en Tereus (1981), collectiestukken die voor het eerst in het museum te zien zijn. 

In het laatste deel van de tentoonstelling roepen hedendaagse kunstenaars op om de natuur te steunen. Zo draaien de enorme houtskooltekeningen van Raquel Maulwurf om de immense verwoestingen die mensen aanbrengen in hun omgeving – en om de ontembare natuurkrachten die daartegenover staan. De onlangs overleden Abel Rodríguez moest zijn huis in de Amazone ontvluchten vanwege oorlogsgeweld. Op basis van zijn geheugen maakte hij kleurrijke, gedetailleerde tekeningen van de natuur in het regenwoud, waarbij hij de samenhang met de mens benadrukt.

Annex: Richard Mosse

In de Annex, de laatste zaal van de tentoonstellingsruimte, is het meest recente werk van Richard Mosse te zien: Broken Spectre (2022). De 74 minuten durende video-installatie toont met drie films naast elkaar de verwoestende impact van ontbossing in het Amazonegebied. Begeleid door een soundtrack van Ben Frost wisselen verschillende beeldstijlen elkaar af: close-ups in zwart-wit volgen het leven in het regenwoud terwijl infraroodscènes illegale mijnbouw en houtkap registreren. Veelkleurige satellietbeelden maken de enorme schaal van de ontbossing zichtbaar.

650 jaar provincie Utrecht

Een van de aanleidingen voor de tentoonstelling vormt de viering van 650 jaar Stichtse Landbrief dit jaar. In 1375 werd dit document getekend, dat gezien wordt als het begin van de Provinciale Staten. Om het jubileum te vieren heeft het Centraal Museum in samenwerking met de provincie Utrecht verschillende fietstochten ontwikkeld waar tekeningen uit de Atlas Munnicks van Cleeff in terugkomen. De Landbrief komt tevens terug als thema in de eerste zaal van de tentoonstelling.

Activiteitenprogramma

Aansluitend op de tentoonstelling is een uitgebreid activiteitenprogramma ontwikkeld. Zo organiseert het museum in samenwerking met Natuurmonumenten Utrecht natuurwerkdagen, waarbij bezoekers eenmalig vrijwilligerswerk kunnen doen in de natuur. Er zijn rondleidingen door de museumtuin en in de bibliotheek van Utrecht zijn de schrijfworkshops Post voor de Planeet te volgen. Getekend, de Natuur is onderdeel van de Maand van de Geschiedenis, die dit jaar als thema ‘natuur’ heeft. Daarnaast is het gehele menu in museumcafé Centraal in plaats van vegetarisch – zoals gewoonlijk – speciaal voor de tentoonstelling veganistisch.

Kunstenaars

Getekend, de Natuur bevat kunstwerken van onder anderen Jonathas de Andrade, Louis Auzoux, Jan de Beijer, Jan van Bijlert, Katherine Bradford, Charles Donker, Claudia Martínez Garay, Anne Geene, Dick van Luijn, Jacob Maris, Raquel Maulwurf, Piet Mondriaan, Jan Rutgers van Niwael, Erik Odijk, Nohemí Pérez, Abel Rodríguez, Pieter Saenredam, Herman Saftleven, Hendrikus van de Sande Bakhuyzen, Willem Schellinks, Ben Sledsens, Jan Sluijters, Charley Toorop, Nicolaas Verkolje, Dirk Verrijk, Peter Vos, Nicolaas Wicart en Mathias Withoos. In de Annex is werk van Richard Mosse te zien.