Dit jaar is het 500 jaar geleden dat Adriaan Floriszoon uit Utrecht tot paus werd gekozen. De enige Nederlandse paus ooit. Museum Catharijneconvent wijdt daarom een tentoonstelling aan paus Adrianus VI. ‘We willen dat de bezoeker in de tentoonstelling meegenomen wordt met de dilemma’s en moeilijkheden van het pausschap van Adrianus VI.’
De tentoonstelling is samengesteld door conservator Christiaan Veldman van Museum Catharijneconvent. Volgens Veldman is Adrianus een bijzondere man. ‘Anders dan zijn tijdgenoten doorzag hij wat er allemaal misging binnen de kerk. Net zoals Luther en Erasmus was hij kritisch over de misstanden binnen de kerk. Maar hij komt wel op de hoogste positie binnen diezelfde kerk terecht. En dat is wel een spannend gegeven want wat kan hij in die korte tijd, hij zal maar anderhalf jaar paus zijn, doen? Daarom hebben wij deze tentoonstelling gemaakt.’
Bij veel mensen zal het onbekend zijn dat er ooit een Nederlandse paus is geweest?
‘Adrianus is inderdaad relatief onbekend. Dat komt onder meer doordat de Nederlandse geschiedenis met name door protestanten is geschreven. De Tachtigjarige oorlog is door de protestanten gewonnen. Katholieken zijn lang gediscrimineerd met als gevolg dat Adrianus is vergeten. We hopen dat onder meer deze tentoonstelling daar verandering in zal brengen zodat Adrianus zijn verdiende plek krijgt in de nationale en ook Europese geschiedenis. Want Adrianus is ook een Europeaan. Hij heeft in Leuven gestudeerd, is daarna naar Spanje vertrokken en uiteindelijk in Rome terecht gekomen.’
Adrianus was van relatief eenvoudige komaf. Zijn vader was scheepstimmerman.
‘Zijn vader was inderdaad scheepstimmerman maar ze waren niet arm. Hij kwam uit wat je een middenstandsgezin zou kunnen noemen. Hij woonde aan de Oudegracht en zou, samen met zonen uit de betere families, naar de Latijnse school in Zwolle gaan. Vervolgens gaat hij studeren aan de Universiteit van Leuven. Dat was toen de enige universiteit in de Lage Landen. Hij wordt uiteindelijk doctor in de theologie.’
Hij schopt het uiteindelijk ver. Hij wordt zelfs leermeester van prins Karel, de latere keizer Karel V.
‘Door zijn stichtelijke en vrome levensstijl maakte hij naam. Dit zorgde ervoor dat keizer Maximiliaan I hem in 1507 benoemde tot opvoeder en leermeester van zijn toen 7-jarige kleinzoon prins Karel.’
In 1522 wordt hij opeens tot paus gekozen.
‘Hij was op dat moment regent in Spanje. Hij was daar door Karel V, die in 1520 tot keizer van het Heilige Roomse Rijk was benoemd, aangesteld. Hij vond het niet leuk in Spanje en verzocht Karel V meerdere malen om hem terug te roepen naar Duitsland. Maar Karel V verzocht hem echter te blijven. Op 1 december 1521 sterft plotseling paus Leo X. De kardinalen zijn bij de keuze van een nieuwe paus verdeeld in twee kampen. De ene partij sympathiseert met de Franse koning Frans I en de andere partij met Karel V. De kardinalen komen er niet uit totdat een van de kardinalen voorstelt om die onbekende kardinaal in Spanje tot nieuwe paus te benoemen.’
Op 31 augustus 1522 vindt in de basiliek zijn kroning plaats. Hoe ziet zijn beleid als paus eruit?
‘Adrianus heeft altijd geprobeerd om politiek neutraal te blijven. Hij heeft ook geprobeerd om oorlog op het Europese continent te vermijden. Ook Erasmus schrijft hem om zijn best te doen om de vrede in Europa te bewaren. Adrianus en Erasmus kennen elkaar nog uit Leuven. Ze schrijven elkaar brieven en Erasmus is erg kritisch over de kerk. Priesters verrijken zich door middel van de aflatenhandel en de kwaliteit van de priesters is laag. Adrianus vraagt daarom Erasmus om naar Rome te komen. Zo’n kritische geest kan hij wel gebruiken in Rome. Erasmus weigert echter. Hij wil onafhankelijk blijven en zich niet in de slangenkuil van Rome begeven. Voor Adrianus was dit een dramatisch moment. Samen met Erasmus had hij een soort ‘powerteam’ kunnen vormen om Luther te bestrijden maar dat ging nu niet door.’
Wat doet hij nog meer als paus?
‘Adrianus wilde de kerk versoberen. Hij vraagt de kardinalen om hun baarden af te scheren. Die waren toen in de mode. Adrianus vond dat de kardinalen er echter uit zagen als soldaten. Hij vaardigde allerlei wetten uit die de criminaliteit en de onzedelijkheid in de stad moesten bestrijden. Ook liet hij 88 hovelingen ontslaan en hield er nog maar twaalf over, net zoveel als de kardinalen hadden. Daarnaast ontslaat hij veel schilders en dichters want het geld is op, er moet bezuinigd worden. Verder vindt hij dat de kwaliteit van de priesters omhoog moet, door beter onderwijs. Maar dat zal pas na zijn dood gebeuren.’
Heeft hij nou veel bereikt?
‘Hij heeft zeker veel bereikt. Maar hij was maar anderhalf jaar paus. Toen hij aankwam in Rome heerste er een pestepidemie. Wat kun je in anderhalf jaar doen als je nieuw bent? En hij was integer. De italianen vonden hem een monnik. Hij heeft de problemen binnen de kerk ook hardop benoemt. Zo heeft hij in 1523 publiekelijk excuses gemaakt tijdens een bijeenkomst in Neurenberg waarbij hij erkende dat de uit de hand gelopen situatie de eigen schuld was van de kerk. Luther zal vijftien jaar na de dood van Adrianus nog deze schuldbekentenis in zijn geschriften gebruiken om de misstanden binnen de kerk aan de kaak te stellen. En ook in Utrecht treedt Adrianus op tegen de misstanden in de kerk. Hij vraagt de Domkerk om op te treden tegen de handel in valse aflaten, zo blijkt uit een brief die zich in het Utrechts archief bevindt en die ook op de expositie te zien is. Maar niet veel later zal Utrecht een protestantse stad worden. Dat is het verhaal van zijn leven, hij was te laat en was maar kort paus. Maar toch noemen we hem in de titel van de tentoonstelling een wereldleider. Hij leverde harde kritiek, hij begint met hervormen, hij vergeet Utrecht niet en nodigt Erasmus uit. Maar de tijd zit niet mee en de tijd die hij had was maar kort. Op het grafmonument van Adrianus in de Santa Maria dell’ Anima liet kardinaal Willem van Enckevoirt een citaat van de Romein Plinius de Oudere zetten: ‘Proh dolor, quantum refert in quae tempora vel optimi cuiusque virtus incidat. Ach, wat hangt er veel van af in welke tijd ook de beste man zijn werk verricht.’
Het gerucht ging dat hij was vergiftigd?
‘We weten hoe zijn lijk eruit zag want er is een lijkschouw geweest direct na zijn dood. Twan Geurts, die een biografie over Adrianus VI heeft geschreven, heeft dit voorgelegd aan een arts. Die denkt dat Adrianus VI is overleden aan een ontsteking. Hij had al langer klachten en was ook al oud, hij was 64 toen hij overleed.’
Wat kunnen we zien over paus Adrianus VI op de tentoonstelling?
‘We hebben al een grote tentoonstelling, Van God los?, en daarom hebben we besloten een kleine tentoonstelling te maken over Adrianus VI. Daarbij concentreren we ons op zijn tijd als paus. Je ziet ook gelijk, als je de tentoonstellingsruimte binnenloopt, een portret van Adrianus VI dat we in bruikleen hebben van het Centraal Museum. We willen dat de bezoeker in de tentoonstelling meegenomen wordt met de dilemma’s en moeilijkheden van het pausschap van Adrianus VI. We zien bijvoorbeeld een getijdenboek uit Zwolle waar Adrianus naar de Latijnse school ging. Zwolle was de stad van de Moderne Devotie, een hervormingsbeweging binnen de katholieke kerk die wordt gezien als een wegbereider van de Reformatie. Ook is een boekje te zien met de tekst waarin hij zijn excuses maakt in Neurenberg met zijn wapen erin. Verder zijn er drie schilderijen te zien van Jan van Scorel die Adrianus benoemde tot hoofd van de pauselijke collecties, schilderijen van Luther en Erasmus en gouden munten met de afbeelding van Adrianus uit zijn regeringsjaar.’
Veldman hoopt dat deze tentoonstelling ook een eind kan maken aan het beeld van Adrianus VI als een twijfelende paus die niets heeft bereikt. ‘De tentoonstelling laat zien wat zijn idealen en intenties waren en dat hij oprecht heeft geprobeerd om daar wat van te verwezenlijken. Maar er was hem slechts een korte periode gegeven om zijn idealen te verwezenlijken.’
‘De huidige paus Franciscus heeft, toen wij bezig waren met het voorbereiden van deze tentoonstelling, tijdens een besloten bijeenkomst voor Duitstalige priesters in de Santa Maria dell’ Anima, waar het grafmonument van Adrianus VI zich bevindt, gezegd dat Adrianus VI een moedige paus was en dat hij zich spiegelde aan Adrianus. Daar waren we natuurlijk heel blij mee.’
